Źródłem haftu pałuckiego jest strój ludowy noszony przez kobiety na Pałukach. Z pewnością czynnikiem, który wpłynął na jego intensywny rozwój na przełomie XIX/XX w., był opór ludności wobec germanizacji podczas zaborów, a także stosunkowo wysoki poziom edukacji powszechnej. Strój odgrywał ważną rolę w podkreślaniu polskości. Mimo dużej dostępności ubioru miejskiego, miał walor „naszości”, rozumianej lokalnie i regionalnie, ale też szerzej jako oznaka polskości i wspólnoty narodowej. Był oznaką patriotyzmu.
Haftowane elementy stroju
Najstarsze zachowane haftowane elementy stroju kobiecego pochodzą z połowy XIX w. Był to haft biały w stylizowane motywy roślinne, wykonywany na płótnie lnianym lub bawełnianym (białym lub pasiatym), a także na tiulu. Tkanina pasiasta miała zazwyczaj drobne paski białe i czerwone. Czarny haft występował wyłącznie na czerwonych halkach, zwanych piekielnicami. Do haftowania używano bawełnianych nici.
Ściegi wykorzystywane przy tworzeniu haftu pałuckiego to: ścieg na okrętkę, ścieg sznureczkowy (inaczej ścieg wodny lub ścieg za igłą), ścieg dziergany, ścieg atłaskowy stosowany zawsze z podkładem. Do podkładów używano ściegu przed igłą (fastryga) oraz łańcuszka. W hafcie pałuckim występują również aplikacje batystowe, płócienne i tiulowe. Niekiedy spotyka się ścieg przewlekany.
Na Pałukach do 1939 r. największym ośrodkiem hafciarskim była Kcynia, a mniejszymi Żnin i Wągrowiec. W Kcyni najbardziej znana pracownia hafciarska należała do sióstr Łapczyńskich –Walentyny i Władysławy (urodzonych w połowie XIX w.), która później prowadziły córki Walentyny (po mężu Puroll) – Wiktoria, Leokadia i Helena. Ostatnia z rodu Helena, po mężu Pezacka, haftowała aż do swojej śmierci w 1966 r. Przed I wojną światową drugą pracownię w Kcynii prowadziły siostry Łakner, o których niestety nie ma bliższych informacji. W tym samym czasie w Wągrowcu czepce haftowała i konserwowała Franciszka Nowak.
Czepce
Koszule
Kryzy
Halki
